Qan men ter - 33

basqanda arqasında aqırın bulğañdağan qos burımı quddı Aqbalanıñ
burımınan ausayşı.
«Apıray, bereuge bereu qanday uqsaydı» dep oyladı. Aqbalanı Körgese kep
kette. Şineldeñ jağasın qayırıp tastadı. Yerteden bere qayda bet tüzep
kele jatqanın oylağan da joq-tı.
Nege kele jatqanın da belmeyten. Yende bayqasa, keşkentay qalanıñ
qazaqtar turatın köl jaq; şetene şığıp ketepte. Ağaşsız, talsız qisıq
köşe.
Sırtı aqtalmağan, berenen bere aumaytın bäkene üyler. Soğan qaramastan,
alaburtqan köñel tağı da öz-özenen äldenege aualanıp, jan-jağına qarap
köz sap turğan-dı. Kenet iek sozımday ğana jerden kesek dualdıñ qumın
şığarıp, jel-quz jep, keberlep tastağan jermen-jeksen ber üyde körde.
Onsız da alaburtıp turğan jürek kenet lüpeldep qattı-qattı soğıp kette.
Ayağı adastırmay ezdep tapqanına quandı ma, köz janarı qattıraq
uşqındap, jolında turğan quman, legen, olardan da basqa tağı
berdeñelerde saldır-külderletep kerep kelde. Üş sarı bala üydeñ
burışına tığılıp ürpiep tur.
- Bul üydeñ keselere qayda?
- Äkem be?
- İä, äkeñ?
- Jumısta.
- Al... Sosın...
- Apam ba?
- Apam-m?.. Apañ kem?
- Aqbala.
- Ä, «apa» deyseñder me?
- Äyäy apa deymez.
- Ye, «Äyäy apa» deyseñder me?
- İä, anau da, mınau da, men de - bäremez de «Äyäy apa» deymez.
- «Äyäy apalarıñ» qayda?
- Jumıs ezdep kette. - Yelaman äkesenen aumaytın üş şikel sarı balanı
mañdayınan ber-ber sipadı da, sırtqa şıqtı. Bılayıraq uzay bere
artına burılıp yede, eşte qalğan älge şikel sarı balalar bunı közemen
uzatıp, terezege jabısıp qaptı. Yelaman burılğanda qırıq qurau
äynekteñ ar jağınan bäre berdey uıljıp külemserep qoya berde. Yelaman da
yezu tarttı. Aqbalağa kezdese almağanına ökende. Osığan deyen kejegese
keyen tartıp kelgen örkökerek täkappar jannıñ ot basında kömelep otıra
bermey, talpınıp jumıs ezdep şıqqanına quandı. «Künkörese de qinağan
bolar» dep oyladı.
Yelaman üyge jaqındap kele bergende, eşten güjeldegen juan dauıs
şıqtı. «Mene ezdep qalğan joq pa yeken?» dep oyladı. Eşke kergesen de
elgere ozbay, yesek aldında turğan jauıngerlerdeñ sırtın ala toqtadı.
Myulgauzen tütegep alğan. Üyde ärle-berle kezep, zerkeldep söylep jür. Bül
belmeyten bereuge qaharın tögep, kejenep-kejenep qoyadı:
- Bunıñ bäre sonıñ kesere. Soğan bola bezde jepsez baylap qoyğan joq pa?!.
- Özenen habar bar ma? Qaşan kelede yeken?
- Nu, podojdi... Hromıñdı dal-dul qılmasam ba...
- Kemde aytıp tur? - dede Yelaman qasında turğan bereudeñ qulağına yeñkeyep.
- Komissar.
- Kom-sar?
Kün batar aldında Myulgauzen otryadtı tek köterep, stansağa apardı.
Keşkentay qalanıñ bar halqı osında jinalıptı. Kedermey künbatıs
jaqtan soñına jalğız qızıl vagon terkegen külde-küyeleş parovoz kep
stansanıñ aldına toqtadı. Parovozdan bereu tüste de, qızıl vagonnıñ
yesegen aştı. İen teresep turğan halıq lap qoyıp jetep barsa da, yesekke
taqay bergende aldınan jer jarılğanday aqtarılıp tura-tura qaldı.
Astıq tiegen vagonnıñ yedenende qılışpen keskelep tastağan jiırmadan
astam keseneñ qan-qan denese jatır yeken. Yese şıqqan halıq ökerep jılap,
stansa bası äp-sätte u-şu boldı da kette. Yeke kese süyemeldegen ber jas
kelenşek ölekter jatqan vagonğa barğısı kep, ayağın berer basıp umtıla
tüste de, talıqsıp kette.
Yelaman jas kelenşekte jığa tanımasa da, tüsen şıramıttı. Ber jerde
körgen seyäqtı. Äldeqaydan Oznobin kelde. Yessez-tüssez talıqsıp jatqan
kelenşekke köze tüste de tura qaldı. Üstene tönep qarap turdı da,
qasındağı bereuge «Üyge aparıñdar!» dede. İen teresken ığı-jığı
keselerdeñ ara-arasımen elgere umtıldı. Yelaman yesegen ayqara aşıp
tastağan qızıl vagonğa qart jumısşımen berge qatarlasa jette de, däl
vagonğa mener jerde onı qoltığınan demep jeberde. Osı arada ğana ol
qan-qan ölekterdeñ arasınan qart jumısşınıñ şolaq qol balasın körde.
Oznobin de balasınıñ ölege janına tezerlep otıra qap, su qarañğı bolğan
keseşe qup-qu jüzen joğarı köterep, dıbısın şığarmay testenep aldı.
Sonan ber kezde yesen jiıp, aldında jatqan qan-qan ölekteñ äuele basın
sipadı. Dereldegen qolımen balasınıñ beten sipap otırıp: «Andryuş...
Andryuşam» dede jasın jutıp.
***
Yerteñene Yelaman Selivanovtı ezdep depoğa barıp yede, munda jinalıs ötep
jatır yeken. İen teresken halıqtıñ arasınan Selivanovtıñ öze közge
tüspese de, beraq añğal-sañğal deponıñ öregerek ber tusında otın
söndergen parovozdıñ alıp tulğası qarauıtqan mañnan tel men jağına
süyengen bereudeñ sañqıldağan dauısı qulaqtı jarıp barattı. Mına
qızıl keñerdek jinalıstıñ juıq arada betpesene köze jetkesen
Selivanovpen keyen söyleskese kelde de, kelgen ezemen kere qayttı.
Ezğırıq suıq jel şañdağın suırğan sarı topıraq borap jattı.
Qamsauı joq şinelden suıq ötep baradı. Ber jaqsısı, ıqqa qarap jüru
jeñel. Jel artınan iterep, dedektep kele jatqan-dı. Kenet aldında ketep
bara jatqan bereuge köze tüste de erkelep, toqtap barıp qayta jürde. Üstende
qap seyäqtı dorbiğan berdeñeden tekken qızılqoñır palto. Ne tüymese, ne
belbeue bolmağasın omırauın qausırınıp aptı.
Yelaman onan közen ayırmadı. Kem de bolsa, aydaudan qaytqan bereu. Ana
jılı Fedorovtı ölterep, qol-ayağında temer kesen, Orskege jayau aydalıp
bara jatqanda jolda osınday keselerdeñ talayın körgen-de. Yelaman oğan
qatarlasıp qalğanın bayqap, kelt toqtadı. At boyı alğa jebergesen qayta
jürde. Yende oğan köbene sırt jağınan qarap, qalqiğan qulağı men
qılqiğan moynın körep kelede. Aqjem betende jalqıldağan elele qızıl
tañdaq. Yende onı basıp ta ozbay, qalıp ta qoymay, soñında qol sozımday
keyende kele jatıp, bas-ayağına anıqtap qarağan sayın «Apıray, - dep
oylandı Yelaman, - adam balası ölemge oñaylıqpen moyın usınbaydı-au.
Türmeden bosanıp şıqqan boldı ğoy. Bunda tuğan-tuısqanı bar ma
yeken?»
Ayağın süyrep basıp kele jatqan kese kenet kelt toqtadı. Yelaman da
toqtadı.
- Orısşa beleseñ be? - dede ol Yelamanğa.
- Azdap...
- Temerjolşılar otryadı qayda?
- Jüreñez! - dede Yelaman. Mına keseneñ salğan jerden otryadtı surağanına
tañdanıp kelede.
- Ultıñ kem?
- Qazaq.
- Otryadta senen basqa qazaq bar ma?
- Joq.
- Komandirlereñ qayda?
- Özende şığar.
- Kel, tanısalıq, Petr Dyakov.
- Yelaman.
- Bul qalada yende ber tanısım bar deuge boladı, - dede Dyakov külemserep.
- Qalay?.. Sez... Sez bunda yeşkemde...
- İä, özeñnen basqa tanısım joq.
- Bunda burın bolmap pa yedeñez?
- Joq. Büydep nege suradıñ?
- Joq, jay. Mene, mınau - ştab, - dede Yelaman keşeleu yeke qabat üydeñ
aldına kelgesen. - Sau bolıñız.
- Bez äle kezdesemez, - dede de Dyakov jıldam basıp eşke kerep bara jattı.
Yesek aldı lıq tolı yeken. Bäre de qaru asınğan äskeri keseler. Dyakovtı
körgende üsterene tüye kergendey, bäre berden buğan odıraya qaradı. Dyakov
män bergen joq; ol özene jurttıñ osılay qarağanına üyrengen-de.
Üstendege arestant şekpenneñ öñeren qımtap, qausırınıp aldı da,
ayağındağı julığına jamau tüsken yetekte sırp-sırp basıp, tüp jaqtağı
aq sır yesekte aşa bergen-de.
- Pardon, - dep, ber jas soldat yesekte jauırınımen basıp tura qaldı. Sağan kem kerek?
- Men... Men bunda...
- Joq, sen Sovdeppen şatıstırıp tursıñ. Bunda otryad komandire turadı.
Komandir! Ponimaeş?
- Yendeşe, men Myulgauzen joldasqa kelep turmın.
- Onda, kedere tur. Senen de basqa kütep turğandar bar.
Dyakov mınalardı kütse, juıq arada otryad komandirene ayağı jetpesen
belde. Jäne auızğı bölmeneñ auası tar yeken. Bunda kelgenderdeñ bäre
temeke şegep, tula boyındağı ies-qoñıstı osında qaldırıp keteten
seyäqtı. Dyakov qaltasınan mör basqan qağaz şığardı.
- Bäreber jebermeymen! - dep yesekte arqasımen basıp turğan älge soldat
qasarısıp jolın bögep turıp aldı: - Mınalardı köreseñ be? Bärende de
ber-ber qulaş mandat bar.
Jauıngerler qarq-qarq külde. Dyakovtıñ közeneñ aldında qaltalanıp
turğan külteldek yete jıbırlap, özenen-öze julqıp-julqıp qaldı.
- Oqı!
Jas soldat qıña qoymap yede; Dyakovtıñ jağı quarğan elele aqjem beteneñ
är jer-är jerene teñbel-teñbel qan jügerep, öze de qattı demegep:
- Oqı! - dep zekep yede, jas soldat älgedey yemes, osı jolı jönge tüsep, özene
usınğan qağazğa köz qiığın selqos tastasa da, ber-yeke sözen oqır-oqımasta
kerpege jıpılıqtap kette. Üste-basın asığıs jöndede. Jauırınımen
basıp turğan yesekte de jalma-jan aşıp:
- Kereñez!.. Kereñez!.. - dede.
Dyakov yende asıqpadı. Eşke kerer aldında säl bögelep, äuele mıjırayğan
kepkanı basınan alıp yede, suyqıltım şaşı keyen qaşqan qos şekese,
toqpaqtay mañdayı jarqırap qoya berde, Jas jauınger aşqan yesekten ol
otryad komandireneñ üstene sabırlı salmaqpen aqırın kerde. Soñınan yesek
jabılğan boyda jas soldat sılq yetep otıra kette:
- Qurıdım...
Dyakov otryad komandireneñ üstene kergende Myulgauzen aldında jatqan
äldeber qağazğa üñelep qalğan yeken. Basın kötermede. Äuele aldına kep
toqtağan keseneñ ayağındağı yetegene köze tüste. Julığına jamau tüsken baqa
bas yetekteñ tumsığı tınışsızdanıp, ar jağında bülkeldegen başaydıñ
qimılınan habar berep turğanday.
- Myulgauzen joldas, vot i pribıl. - Myulgauzen yetekten yende ğana közen
aldı da, aldında turğan kesege sonda da suıq jüzen jılıtpay, nazarın
tektep qaradı. Dyakov qısılğan boyın qayda qoyarğa belmey, qipaqtap
qaldı da, özene jaqın turğan orındıqqa otıra kette.
- Äldeqaşan keleten yedem. Jolşıbay auırıp... hhe-hhe-ye...
- A-a!
- Auırıp qalğanım.
- Ä-ä...
- Däregerlerdeñ qolına tüspeu kerek. Qolına tüsseñ, äserese, mendey hhe...
he... keselerde jebere qoymaydı. Qaşıp şıqtım.
- A-a?
- Qaşıp şıqtım.
- Tüsengenem joq. Özeñ kemseñ?
Dyakov älgende jas jauıngerge körsetken qağazdı otryad komandireneñ
aldına tastadı. Myulgauzen asıqpay oqıp şıqtı. Janınan temeke aldı.
Aldında jatqan qağazdıñ şetenen jırtıp alğan qiındığa orar jerde
qolı dereldep, temeke şaşırap kette. Sereñkege su tigen be, qanşa şaqsa
da ot almay, kükertteñ bası uatılıp, ızasına tie bastap yede, Quday
oñdağanda, kelese ber talı tutandı.
Myulgauzen aşı mahorkanıñ tütenen keñ tanauınan burq-burq şığardı.
Dyakov özene qaray qalqıp kele jatqan kökşel tütenge zärese uşa qarap,
orındığın qozğap, keyenerek ısırılıp otırdı.
- Şalqardı bulay dep oylağam joq-tı. Söytse öze... hhe-ye... äjeptäuer...
Dyakov bulığıp, deme jetpey bara jatqasın alaqanımen auzın basıp
aldı.
- Hhe... hh-ye... Keşereñez... Demekpem bar. - Myulgauzen temekesen anda-sanda
ber burq yetkezep qoyğanı bolmasa äle ünsez.
- Qalada depo barın belem. Jumısşı sanı qanşa? - dede Dyakov.
Myulgauzen dausın sozıp:
- Da-a... - dede de, tük demesten ornınan aqırın türegele berde. Terezeneñ
aldına barıp, sırtqa yenjar, kerenaulana köz saldı. Özemen teldeskese kep,
jaltaqtap qayta-qayta qarap otırğan kese bar ma, joq pa, qaperenen mülde
şığıp, umıtıp ketken seyäqtı.
Dyakov türegelde. Terezeneñ aldında sırtın berep turğan Myulgauzenge
jaqındap barıp:
- Tanısayıq, - dep qolın sozıp yede, Myulgauzen qolın bermede.
- Komissar, keşer. Aldıñnan şığıp, muzıkamen kütep ala almadıq, - dede
ol.
- Onıñ qajete qanşa?
- Kak je, komissardı saltanattı türde kütep alu kerek yemes pe?..
- Tüsenbedem.
- Eh-h, toje mne komissar. Seneñ kesereñnen köresene kördek. Äne kelede,
mene kelede dep jolıña qarap, jepsez baylanıp otırğanda keseleremezde
qırıp aldıq.
Bunı kütpegen Dyakovtıñ auzına qapelemde söz tüspede. Mınau ne dep tur?
Bunıñ kesere... jepsez baylanıp... keseleren qırıp alğan... Bunıñ ne
jazığı bar? Sonıñ bäreneñ jönen surağalı yende oqtala bergende, buğan
osınday qısıltayañda tap bolatın jötele qurğır keudesen qısıp tağı da
qıp-qızıl bop bulığa bastadı. Äy... Äy-y, mınau ketep bara ma? Bul «Toqta!» degenşe bolmadı, otryad komandire älgeden artıq sözge kelmey,
yedenneñ jaman taqtayın solqıldata basıp şığıp kette.
Dyakov jülgelengen temeke tütenen kepkasımen qağıp, jelpep jeberde. Yerne
kezerep, tamağı qurğap qaldı. Közemen üy eşenen su ezdep otır. Otryad
komandireneñ jañağı qılığına qayran. Han-Daurov ta osı jegette yeke
sözeneñ berende özemşel, yeşkemmen yesepteskese kelmeyde, sen onıñ ığında
ketep qalma dep yeskertep yede; jolşıbay auırıp, auruhanağa tüsep ölekşölek bop jürgende, divizeyä komandireneñ yeskertkene yende yesene tüste.
Yesenen şıqpağanda da, qanquylı jau yemes, tap duşpanı yemes. Jäne ber
otryadtı berge basqarğasın ber-beremen tel tabısıp estegende jön körgen-de.
Ber yesepten komandirdeñ basqadan ber deme üstem bolğanı durıs.
Komandirge azdap öktem bolğan da jarasadı. Azdap zäber bergende de
turğan yeşteñe joq. Oylap qarasa: köz aşqannan bere körep kele. jatqanı zäber. Äke-şeşese yerte ölde. Öz qolı öz auzına jetkenşe qayırımsız
qatal ağa-jeñgeden bul qanşa zäber körde. Onan «Skorohod » fabrikasında
jumıs estep jürgen jap-jas bala jasırın uyımğa qatısıp, jandarm
qolına tüste. Qol-ayağında temer kesen. Qıstıñ köze qırauda Seberge
aydaldı. On jıl jer astında şahtada jumıs estede. Patşa taqtan qular
aldında ber top kese türmeden qaşıp şıqtı. Beraq Orınborğa kele
bergende qolğa tüsep, bunı sayasi senemsez keselerdeñ eşelonına
otırğızıp, Orta Azeyäğa aydadı da jeberde. Osınıñ bärende de onıñ ömer
jolında kezdesken keseler - quy fabrikant, quy politsey, quy, meyle, türme
naçalnige bolsın, meyere tüsep mañdayınan sipağan ber jan bolmaptı.
Bäre qatal. Bäre öktem. Bäre ozbır. Jäne ozbırlığı men öktem qataldığın
berenen-bere asırğısı kep bästesep qoyğanday. Neşe türle qorlıq pen
zorlıqtıñ kese basına kelmeyten qaydağı ber qiın joldarın oylap
tabatın. Olar, beraq, jau bolatın. Sondıqtan zäberlenbeyten. Al dostan
körgen zäberdeñ qanday bolatının ol äle körgen joq-tı.
«Jañağı qayda? Kelmeyen degene me?» dep oyladı Dyakov. Küzetşeden
basqanıñ bäre ketken. Köp bölmele ülken üydeñ eşe añğal-sañğal. Sırtta
jel ızıñdaydı. Ayday älemneñ üstenen zel batpan salmaqpen salbırap
basıp kele jatqan sırttağı tün osı qazer üydeñ eşene de yenep, burışburış tunjıray bastadı. Batısqa qarağan qos terezeneñ äynegenen älgende
batqan künneñ qızğılt şapağı berte-berte älserep, aqırın-aqırın sönepsönep barıp, yende mene, aqırı tünge tutasıp bara jattı.
Otryad komandireneñ yende oralması belgele boldı. Üy eşende qisayıp
demala qoyatınday yeşteñe joq yeken. Qas qarayğasın Dyakov sırtqa şıqtı.
Küzetşemen söyleste. Beraq jeleñ boyınan jel ötep bara jatqasın sırtta
uzaq tura almay, eşke qayta kerde. Bağanağı qıljañbas soldat «komissar
kelde» dep jurtqa jar sap qoyğan seyäqtı. Küzetşe jauınger buğan jaña
kädemgedey ezet belderep, sıpayı söyleste. Söz arasında ber ret buğan
«komissar» dep te saldı. Dyakov öz halen öze sıqaqtağanday mırs-mırs
külde. «Komissar!.. Şalqar temerjolşılar otryadınıñ komissarı!»
Dyakovtıñ qaljırağan jüzenen mısqıl ayıqpadı. Han-Daurov bunımen
keñ otırıp uzaq söylesken yede. Türkestan Armeyäsı tayauda ğana
uyımdasqan körenede. Soğan deyen Aqtöbe mañında Şalqar
temerjolşılarınıñ jasağı seyäqtı ondağan usaq äsker bölemşese boptı.
Sonıñ bäre yeşkemge boyusınbay, ärqaysısı bas-basına derbes ömer
sürgen. Han-Daurov olardıñ böreneñ basın qosıp jatqan körenede.
Şalqar, Qazalı, Josalı, Aqmeşet, Taşkent temerjolşılarınıñ qarulı
jasağı da yendege jerde tekeley buğan bağınadı. «Tek Myulgauzen
bağınğısı kelmeyde» degen-de Han-Daurov.
Dyakov tañ aldında stolğa basın salıp berer sağat mızğıp aldı... Oyansa
tereze äynektere bozarıp, üy eşe säulelene bastaptı. Üy eşe jım-jırt.
Tek auızğı bölmede sağat tıq-tıq...
Dyakov türegelde. Keşeden bere när tatqan joq-tı. Soğan qaramastan asqa
zauqı şappay, şöldep oyandı. Keşe qora eşenen qudıñ körgen-de. Sırtqa
şıqtı. Keşegedey yemes, büten kün aşıq, beraq äle salqın yeken. Bül
qudıqqa jete bergende qaqpadan soñında yergen yeke kese bar, Myulgauzen
kerde. Bül amandasqısı kelse de, beraq onıñ qayırılmasın bayqadı. Osı
qızmetke keleskenem qate bolğan joq pa degen oy köñelen auırlatıp tür.
Denesende derel bar. Alaqanımen auzın basıp, kürk-kürk jötelde. Eşke
kerer-kermesen belmey, yeke oylı bop turğanda buğağı salbırağan bereu
qasına kep, özen osı otryadtıñ starşinasımın dep tanıstırdı.
- Ye, degendey. Mağan kerek kese yekenseñ, - dede Dyakov.
- Sezge bölme taba almadıq. Äzerşe ber komandirmen berge jata turasız.
- Oqası joq.
- Aş şığarsız?.. Jüreñez, ashanağa aparayın.
- Yerkeñez belsen.
***
Yelaman osı künneñ yerteñene Sovdepke soğıp yede; kök şatırlı ülken üydeñ
aldı qara-qurağa tolı yeken. Qara kiemde qala halqınıñ arasınan ara-tura
yel qazağınıñ tımağı da körenede. Olar auıldağı menezen qalağa da estep,
atın yesek aldına baylay salıp, bolmaşı jumıspen bastıqtardıñ üstene
basa-köktep kerep jür.
Qabırğa bolısınıñ yeke qazağı bazarğa aydap äkelgen maldarınıñ
pagornoyı jañsaq şığıp, şırğatılıp, jepsez baylanıp qaptı. Yel
qazağınan elgeş ezdep üyrengen bazarbası maldarın matap tastaptı. Olar
Yelamandı köre sap, anadaydan «aynalayındap», yetege dalaqtap jügerep
kelde. «Mundağı bastıqtardıñ eşende tamır-tanısıñ bar ma?» dep jattı
da jabıstı. Yelaman yeşkemde belmeymen dep at-tonın ala qaşsa da, analar
bolmay, yekeue yeke jaqtan şaujaylap jatır.
- Sleybanovtı beleten köreneseñ ğoy?
- Yeptep...
- Ye, sol boladı. Osı aradan yeptep-septep qutılıp ketsek jetep jatır.
Sonan artıq tanıstıqtı qaytemez?! Qız ayttırıp, quda tüser deyseñ be
ol orıspen?!
- Jaraydı, söylesep köreyen.
- Ye, bärekelde, örkeneñ össen, şırağım.
- Kösegeñ kögersen.
- Apıray, «Jauda da ber közeñ bolsın» degen ras. Sırtın bılğarımen
tıstağan biek qara yesekteñ arğı jağınan bereudeñ sañqıldağan dausı
yestelep jattı. Yelaman uzaq aynalıp qalam ba dep turğanda, kütpegen
jerden jinalıs ayaqtalıp, keseler japır-jupır türegep jattı. Ele-şala
yesek aşıldı.
- O, kogo ya viju?!
Yelaman özene qolın sozıp kele jatqan jas jegette körde. Bul da quanıp
ketep, onı quşaqtay aldı. Yekeue quşaqtarın jazbastan mäz bop külep,
qaytadan kabinetke kerde.
Yelaman tabaldırıqtan attay bere turıp qaldı. Keñ kabinetteñ qañ
törende qızıl masatı japqan jalpañ stol. Sırlağan orındıqtar. Köz
tartar jaltırağı köp telefon.
- Osı qaladağı mıqtı bastıq özeñseñ be, qalay?
- Tübe osı orınğa sen otırasıñ. Al, jay jürseñ be?
- Men... - dep Yelaman şaruasın aytuğa ıñğaylana bastağanda, qızu jeget
onı kiep ketep:
- Sene keşe ber jerden kördem ğoy. Toqta, qayda?.. - dede. - Sen jaqsı
söyledeñ. İä, iä, yeseme tüste, jinalıs betken boyda, ele-şala ezdedem. Beraq
atıñ auzıma tüspede. Umıtıp qalıppın. Sen renjeme.
Yelaman şaruasın aytqalı oqtala bergende, Selivanov sözen bölep:
- Aytqanday, osı seneñ komandireñ qayda? - dede.
- Qalada.
- Qazer qayda?
- Kem belsen, stansa jaqta jürmese...
- Mağan kerek yede. Sen osı mağan ber şaruamen keldeñ ğoy? Al, käne, ayt!
- Osında ber tanıs äyel bar yede...
- Tak, tak...
- Turmısı naşar. Mümken bolsa, soğan...
- Järdem suray ma?
- Joq, ber jerge...
- Keşer, - dep Selivanov sırt jağında şar yete qalğan telefonğa qol
sozdı. Äldekemmen şapıldap alım-berem söyleste de, trubkanı ele saldı.
- Çert znaet çto. Sen osı qay jerden yedeñ?
- Araldanmın.
- Onda seneñ jerlestereñ. Ponimaeş, bazarğa jılqı aydap äkelgen.
Qağazdarı durıs yemes.
- Auılda hat tanitın kese joq. Qatelesep ketken şığar.
- Ulıñ mal boluı mümken.
- Jo-joq, urlıq yemes. Naqaq küyderme sorlılardı.
- Sen qaydan beleseñ?
- Olar jaña mağan yesek aldında kezdeste. Qalağa bara jatqasın
auıldastarınıñ kezdeme, şay, şeker ala kel dep qosqan ber-jarmalı.
- Äy, qaydam?..
- Ras. Ras aytam. Qaytarıp bergez!
- Joq, bul meneñ qolımnan kelmeyde.
- Tüsensem ne deyseñ?..
- Şın aytam. Men keleskenmen, Myulgauzen könbeyde. Onıñ menezen
beleseñ ğoy.
- Jılqılardıñ oğan kerege qanşa?
- Kak je? Otryadqa at kerek. Bären berdey satıp aluğa qarjı joq.
- Sonda tartıp ala ma?
- Ayta körme. Tartıp aluğa yeşkemneñ de haqı joq.
- Al mınası ne?
- Bul zañsız mal. Zañsız, ponimaeş?! - Bulardıñ üstene Sovdepte
esteyten bereu kerde. Keñ kabinetteñ törene jetkenşe imenşektep qısılıp
kelde de qoltığına qısqan papkanı Selivanovtıñ aldına aqırın qoydı.
Selivanov qağazdarğa köz jügertep jatpastan soydaqtatıp qol qoya saldı
da, alıp ket degendey işara yette. Sosın Yelamanğa burıldı:
- Al qulağım sende. Şaruañdı ayt!
- Älge äyelde ber jerge jumısqa...
Selivanov şarıldap jatqan telefonğa qayırılmay, şañdap sırtqa
şıqtı.
- Bezdeñ sayasatımızdı tüseneseñ ğoy, - dede ol. - Bez köşpele halıqtı
otırıqşı yel yetep, qala mädenietene tartpaqpız. Ol üşen, ponimaeş,
jergelekte halıqtı jumısqa tartu kerek. Al, qazaq äyelderen quşaq jaya
qarsı alamız.
- Yendeşe, mına kelenşekte...
- Ol qayda?
- Üyende.
- Mağan äkel. Tek tez. Senderde temer jol ashanasında tosam.
Yelaman kelgende Aqbala tereze aldındağı sarı şuaqqa beten berep, özeneñ
bayağı qız kezendege yeske köylegen jamap otır yeken. Yesekten asığıs kergen
Yelamandı körgen boyda, bu da ornınan türegelde.
- Jumıs estegeneñ jaqsı. Yeşkemge täuelde bolmaysıñ, - dede Yelaman
sırtqa şıqqasın.
- Belem ğoy, - dede Aqbala.
- Ras, alğaşqıda qiın boladı. Beraq tözu kerek. Aqbalanıñ jüdeu jüzene
jabırqau külke belende. Osı türe, beyne: «Tözbey jürmen be?!» dep
köñelendege ber nazdı añğartqanday yede.
- Berazdasın üyreneseñ, - dede Yelaman. Aqbala tağı da yezu tarttı:
- Talayğa üyrendek qoy. Bez osı... kemge kele jatırmız?
- Tezerek jüreyek. Kütep qalğan bolar.
Aqbala jelge qarsı omıraulap basıp kele jatqan mına ala köz ere jegetke
elese almay, üneme qol sozımday keyen kelede.
- Äne, bezde kütep tur yeken.
Aqbala Yelaman iegen kötergen jaqqa qarap yede. Aldarınan yetep bara
jatqan tüyele arbanıñ arğı jağınan uzın boylı orıs jegette körde. Ol aq
halattı juan sarı äyelge berdeñe dep, jan-jağına şıdamsızdana köz sap
tur yeken. Arbalı tüyeneñ tasasınan şığa kelgen bulardı körgende
quanıp kette.
- Yehe-ye! Al, tanıstırmaysıñ ba? - dede Selivanov, Yelamannıñ tasasına
tığılıp turğan jap-jas sulu kelenşekte körgende köze uşqındap.
- Qayteseñ? Time, - dede Yelaman.
Selivanov aq halattı äyelge sıbırlap yede, ol su-su qolın aldına
baylağan halattıñ yetegene sürtte de, Aqbalanıñ qasına kep «Tanısayıñ!»
dep qolın usınıp yede, Aqbala «Men ne esteyen?..» degendey közeneñ
astımen Yelamanğa qaradı. Yelaman «Qolıñdı ber» dep ımdadı. Bulay
tanısu özderende ürdes bolmağandıqtan, Aqbala äle de bolsa közen tömen
salıp qısılıp turıp, orıs äyeleneñ qolın bolar-bolmas qıstı da, tez
tartıp aldı.
- Atıñdı ayt, - dede Yelaman.
- Aqbala.
- Meneñ atım Marfa. Marfa apay deueñe boladı. - Aqbala jumğan auzın
aşpadı.
- Men tamaq asam. Sen mağan järdem bereseñ. Su tasisıñ, ağaş jarasıñ, dede Marfa.
Aqbala ber janğa nazar salmay ün-tünsez tur. Yelaman tüsenbegenen bayqap,
Marfanıñ sözen qazaqşalap yede; Aqbala bu jolı da ündemede. Tek tömen
salğan közen jerden kötermesten aqırın qozğalıp, anaday jerde üyelep
jatqan ağaştardıñ janında jatqan baltağa qolın sozdı.
***
Dyakov soñğı vagonğa mengen-de. Bunda Oznobinneñ vzvodı ornalasqan
yeken. Beraq olar özdereneñ arasında komissardıñ barın bayqamağan
seyäqtı. Onıñ bar-joğın äzerge yeşkem bayqay qoyğan joq-tı.
Dyakovke de özeneñ osı künge yeleusez hale unaytın seyäqtı. Yesek aldına
jaqın otırğan jauıngerlerdeñ qasına jayğastı. Berazğa deyen yentegen
basa almay, dımqıl alaqanımen mañdayın sürtep qoyadı. Poyız ber jerge
toqtamadı. Anda-sanda ber kezdeseten razezd, stansa bolmasa, osınau kölköser yen dalanıñ qalğan jağındağı terlek qadau-qadau. Keyde köz uşınan
tırnaday tezelep köş ötede.
Ber ret temer jol boyında japadan-jalğız otırğan üy kezdeste. İtarqa
ğıp tekken qoñır üzekte üydeñ şañırağınan aqşıl tüten şığadı. Üy
mañında botasın yertken jabulı tüye tusınan dürseldetep ötep bara
jatqan poyızğa moynın burıp, quddı mına buyığı dalanıñ bu da ber
boyküyez yenjarlığınıñ anıqayğağınday, käukiep qala berde.
- Ömer osılardeke, - dede qırma saqal jauınger.
- Äy, mınalar kem? - dede tağı bereu.
- Aqtar! Aqtar ğoy.
Onnan astam attı kazak alıstağı sarı belge şauıp şıqtı. Oq jeteten
jerge jaqındamay, qaptaldasıp yerep otırdı da, bular zeñberekten berer
atqılağasın keyendep qala berde. Jauıngerler olardıñ tüp-tuqeyänın
qaldırmay boqtap, özde-özeneñ ornına barıp otırdı.
- Bular barlauşılar.
- Türe solarğa kelede. Sonda, qalay... negezge mol küş...
- Quday belsen, qalay da saq bolu kerek.
- İä, bul itter qapılısta soğadı.
- Komissar, mınanı yende ornına salıp qoyıñız! - Dyakov qolındağı
nagandı jaña bayqadı. Jañağı qarbalasta qolına ustağanı bolmasa, ber
oq atpağanı yesene tüste. Soğan qısıldı ma, nagandı jalma-jan kaburğa
tığa saldı. «Mene belede yeken ğoy» dede eşenen. Osı künge hale özene oñay
tiep jürgen joq. Bunda kelgen üş-tört künneñ eşende yeşteñege aralaspay,
özemen-öze yeleusez jürep, bundağı beraz jağdayğa qanığıp aldı. Basta bul
jaqta alıp-julıp bara jatqan yeşteñe joq seyäqtanıp yede. Orıs, tatar
köpestere däuerlep turğan keşkentay Şalqar bereu belep, bereu belmeyten,
bas-ayağı ber-aq uıs qala seyäqtanğan. Söytse, ulı joldıñ üstende jatqan
keşkentay qalağa osı qazer dos pen duşpan berdey köz tegep otır yeken. Ber
jağında Mäskeu, Orınbor, Samar qalaları jatsa, yekenşe jağında Aral,
Aqmeşet, Äulieata, Taşkent, Türkestan. Yeke jaqqa berdey qol sozıp, Azeyä
men Yeuropanı ber-berene jalğap turğan temer jol boyındağı stansa. Vagon
oñdaytın tseh bar. Parovoz oñdaytın depo bar. Qala halqınıñ jartığa
juığı jumısşı. Qazergedey alasat kezde ataman Dutovqa äzerşe ergesen
aldırmay turğan aydaladağı qamal qalanıñ bere yeken.
Dutovtıñ attı äskeren Dyakov äle körgen joq. Sırt habardan yestue - soğıs
täsele bayağı tatar-moñğol äskerene kelede. Bular da salt attı. Bularda da
qılış, nayza. Bular da uşqır, jüyrek atpen keñ dalada quyınday josıp
jürep, ılği qapıñdı tauıp, qapılısta tutqiıldan tiep, qan-josa ğıp
qıradı da, sen qamdanğanşa tayıp turadı. Bügen ber qalanı şapsa, yerteñ
basqa jaqta, basqa qalanı, ne stansa, ne auıldı talap, qırıp-joyıp
ketede.
Kolçaktıñ qazaq jerene kergen Tüstek Armeyäsı äle de bas-ayağın jinap
toptasıp bola qoyğan joq-tı. Ataman Dutovtıñ jel quyın äskeren qay
jerden tosarın belmede. Atı jüyrek äskerdeñ ezene tüsep, ökşelep qua
almadı. Yel eşe äbegerge tüsken osı ber almağayıp zamanda bul öñerde qotan
şeten küzetken sergek saqşıday kerpek qaqpay turğan jalğız küş - Şalqar,
Aqtöbe, Taşkent, Aqmeşet, Qazalı, Josalı temerjolşılarınan
quralğan qarulı jasaq yede.
Attı kazaktar qazer qayta bas köterep, yeke künnen bere Sol-Yeleñkede qattı
urıs bop jattı. Qalanı qorğağan qızıldarda küş az. Tez arada qolma-qol
kömek bolmasa, attı kazaktar qalağa äne-mene basa-köktep kereten qauep
töngesen Han-Daurovtıñ ämeremen kömekke Şalqar otryadı kele jattı.
Şalqardan şıqqalı yeş jerge toqtamay qattı kele jatqan poyız
Aqtöbeden ötep Martekke jaqındap kele bergende qızıl vagondar kenet
beren-bere süzgelep, saldır-külder toqtadı. Äskerler jerge japırlap tüse
bastadı.
- Ne boldı? Nege toqtadıñ? - dede Myulgauzen qasınan ötep bara jatqan
temerjolşığa.
- Aqtar joldı buzıp kette.
- Jöndep jatır ma?
- İä.
- Qaşan betede?
Temerjolşı jauap bermede. Äskeri eşelonnıñ bas jağında abır-sabır
bop jatqan äldebereulerge ayqaylap, elgere qaray jügerep bara jattı.
Myulgauzen qasına kep qatarlasıp toqtağan Dyakovke köz qiığın da
tastamadı. Qara qumanday nagan ber jaq mıqınında salaqtağan osı ber
auru yekene, sau yekene belgesez müsäper keseneñ qasında qatar turğanın
unatpadı ma, bu da jañağı temerjolşı ketken jaqqa jügere jönelde.
Kedermey qaytıp köp äskeren köterep, joldı jöndep jatqan
jumısşılarğa kömekke apardı. Bular belek sıbanıp, jaña kerese
bastağanda «aqtar!» degen ayqay şıqtı. Myulgauzen buyrıq berem
degenşe qaru-jarağı boyında jürgen soldattar jumıstı tastay-tastay
sala relste betke ustap jata-jata qaldı. Söytkenşe attı kazaktar da oq
jeteten jerge kelep qalğan yede. Myulgauzen: «Dayındalıñdar»,- dep uzın
şöpteñ ön boyına ayqay saldı. Sonı sezde me, yemenep kelep qalğan jau
kenet kütpegen jerden attarınıñ seresen japıra jalt berde. Äne-mene
degenşe ez-tüzsez közden ğayıp boldı. Beraq olardıñ qaytıp oralıp
soğarı kömel yede. Onı bäre de belde.
Yelaman şpal tasıdı. Aqtardıñ qarası batqan jaqqa moyın sozıp qarap
jürde de, berazdasın yesenen şığıp kette. Jumıs estese köñeldenep keteten
ädete. Joldı jöndep jatqandar men anaday jerde üyelep jatqan şpaldıñ
yeke arasında tabanı jerge timey zırlap jürgen-de. Kenet tura qap, közene
quyılğan terde sürte berde de, oylamağan jerden Aqbala yesene tüste.
İığın basqan auır salmaq astında bele bügelep turıp «jumısqa
ornalasqanı jaqsı boldı» dep oyladı. Burın belmeuşe yede, söytse
Aqbala itten qorqadı yeken. Jumısqa alğaş kelgende bauırın jaña
kötergen küşektey keşkentay aq qanden aspazşı äyeldeñ juan
baltırınıñ arasınan jügerep şığıp, şabalañdap şäu-şäu yetep ürgende
Aqbala ırşıp tüsep: «Mına şerken, käytede-öy» dep ölek-şälek bolıp
yede.
Sol küne bul yezen qanday baqıttı sezenep yede! Äuele Aqbala yekeue eşke su
tasıdı. Sosın bul ağaş jardı. Ağaştardı qorıs ğıp jara kelgende
qarağay ma, älde qabığı sıdırılğan qayıñ ba, tula boyı tolğan bez
küpşek ağaşqa balta batpadı. Qulaştap qanşa sermese de balta jüze
zekeldep qolına qayta teuep, bul aq ter, kek tere şığıp alqına bastadı.
Eza bolğan Yelaman baltanı kejenep, qayta seltep yede, señere tartıldı ma,
qolınan balta tüsep, otıra qaldı. Ana jaqtan qustay uşıp kelgen Aqbala
baltanı arı qaray laqtırıp jeberde.
- Osı ağaş jetede, - dede ol.
- Men yende ne esteymen? - dede bul.
- Yeşteñe estemeyseñ. Osılay meneñ qasımda otırasıñ. - Sol kün bul yekeuen
ber-berene eştey umtıldırıp, burınğıdan da göre jaqındata tüsken-de.
Onı bu da belde, o da belde. Beraq bunıñ aqırı qayda aparıp soğarın,
nemen tınarın bu da, o da oylağan joq-tı.- Aqtar!
Yelaman iığındağı şpaldı jerge atıp urdı. Jügerep barıp eşelon
turğan joldıñ tasa betene jata qaldı da, közen elgere jaqqa tastap yede;
qaramı bağanağıdan äldeqayda köp qalıñ qol qaptap kelep qalğan yeken.
Yelaman beldegende jüreten yeke granattı bosatıp aldı. Mıltığın oqtadı.
Sosın köñelene qobalju yende me, jürege lüpeldep bara jatqasın bayau jel
astında ırğalıp turğan ber tüp jusanğa qol sozıp, jalğız talın julıp
aldı.
Osı kezde Myulgauzenneñ «Dayındalıñdar!» dep ayqay salğan dausı
şıqtı. Sol yeke arada attı kazaktardıñ aldıñğı lege bular bekenep jatqan
temerjoldıñ tura qarsı aldındağı sayğa jetep qalğan-dı.
- Pulemıot!.. - dede Myulgauzen ayqaylap.
- Äzermez.
- Zeñberek!
- Bezde...
Ana jaqtan qaharın tegep kelgen qol sayğa tüsken boyda jer jutqanday
attar da, adamdar da közden ğayıp bop, tek äuede mıñ san tuyaqtıñ dübere
qaldı. Yelaman közen granatqa tastadı. Sosın, äne-mene degenşe saydıñ
jarqabağınan şığa keleten jaudıñ qarauılğa qay burın elekkenen
nısanağa aluğa äzerlenep, demen jutıp, tım-tırıs bola qaldı.
Düber älgeden de göre bermen jaqınday tüste. Degbere qaşqan Yelaman basın